روش تشخیص دستگاه های موسیقی ایرانی

موسیقی ایرانی، ترکیبی از فرهنگ دلنشین و غنی این سرزمین و تاریخی باشکوه از بزرگان عاشق هنر، شعر و موسیقی است. این موسیقی به واسطه ریشه‌های فرهنگی عمیق و تنوع دستگاه‌های موسیقایی‌اش مشهور شده است.

دستگاه‌های موسیقی ایرانی، یکی از دستاوردهای بزرگ هنر موسیقی در این سرزمین زیباست. این دستگاه‌ها با تاریخچه‌ای عمیق و فرهنگی همراه هستند و نمادی از هویت موسیقی ایرانی محسوب می‌شوند. این دستگاه‌ها، متمایز از آلات موسیقی دیگر سرزمین‌ها، هویتی ایرانی دارند و ریشه آنها به فرهنگ و هنر همین سرزمین و به‌ویژه به دنیای شعر آن بازمی‌گردد. در این مقاله از وب‌سایت تجهیزات زیکو، به بررسی روش‌هایی برای تشخیص دستگاه‌های موسیقی ایرانی به زبان ساده می‌پردازیم.

تاریخچه دستگاه موسیقی ایرانی

نخستین‌بار این علی اکبرخان فراهانی (1236-1278 هجری قمری) از نوازدگان بنام دوره ناصرالدین شاه بود که گوشه های مختلف موسیقی ایرانی را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز شناسایی کرد و آنها را به شکلی منسجم و منظم، به دنیای هنر شناسانید. اتکای موسیقی ایرانی به این دستگاه ها به حدی است که موسیقی ایرانی را به عنوان موسیقی دستگاهی می شناسند. این موسیقی و جاذبه های آن از مرزهای ایران هم فراتر رفته و در مناطقی از ایران فرهنگی تا افغانستان و تاجیکستان، ترکیه و آذربایجان و عراق و بسیاری کشورهای دیگر منطقه را تحت تاثیر خود قرار داده است.

تعریف دستگاه های موسیقی ایرانی

دستگاه یکی از جنبه‌های اساسی موسیقی کلاسیک ایرانی است که چارچوبی برای سازماندهی الگوهای ملودیک، میکروتن‌ها و ویژگی‌های احساسی در موسیقی فراهم می‌کند. این یک سیستم پیچیده و ظریف است که در طول قرن‌ها توسعه‌یافته است و اساس بداهه و آهنگ‌سازی در موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهد.

در سامانه موسیقی ایرانی، دوازده حالت اصلی وجود دارد که هفت تای آنها دستگاه و پنج تای آنها به آوازها یا نغمه‌ها معروف هستند. این شامل هفت دستگاه (شور، ماهور، سه گاه، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه، نوا و همایون) و پنج آواز (ابوعطا، بیات ترک، بیات اصفهان، افشاری و دشتی) است. هر دستگاه مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از قوانین ملودیک، عبارات مشخصه و تداعی‌های احساسی خود را دارد. این حالت‌ها عمیقاً ریشه در سنت‌های موسیقی ایرانی دارند و پایه و اساس موسیقی کلاسیک ایرانی به شمار می‌روند.

در داخل هر دستگاه واحدهای ملودی کوچک‌تری به نام گوشه‌ها وجود دارد. گوشه‌ها به‌عنوان سنگ بنای بداهه‌پردازی و ترکیب‌بندی در چارچوب دستگاه عمل می‌کنند. آنها عباراتی آهنگین هستند که از قوانین خاصی پیروی می‌کنند و توسط نوازنده ترکیب و توسعه می‌یابند تا ملودی‌های پیچیده و گویا ایجاد کنند.

هر دستگاه مجموعه‌ای از گوشه‌های خود را دارد و نظم و ترکیب این گوشه‌ها به ساختار کلی و پیشرفت یک قطعه موسیقایی کمک می‌کند. مهارت این نوازنده در توانایی آنها برای حرکت در میان این گوشه‌ها و ایجاد یک اجرای موسیقی منسجم و زیبایی‌شناختی نهفته است.

 

سیستم دستگاه همچنین مفهوم آواز را در خود جای‌داده است که به مجموعه آوازی که به دل یک دستگاه می نشیند اشاره دارد. آواز، خواندن بداهه یک شعر توسط خواننده به‌صورت آهنگین است که به خواننده این امکان را می‌دهد که عمق عاطفی و جوهر دستگاه را بیان کند. خواننده با استفاده از گوشه‌ها به‌عنوان پایه‌ای برای بداهه‌پردازی‌ها، به بررسی امکانات ملودیک در دستگاه می‌پردازد.

سیستم دستگاه تنها به موسیقی دستگاهی یا اجرای آوازی محدود نمی شود و به دیگر جنبه‌های موسیقی ایرانی، از جمله رقص و شعرخوانی که ساختار ملودیک و تداعی‌های عاطفی دستگاه‌ها در آنها هم در نظر گرفته می‌شود، گسترش می‌یابد.

 

آموزش و روش تشخیص دستگاه‌های موسیقی ایرانی

 

یادگیری و تسلط بر دستگاه موسیقی، مستلزم تلاش مادام‌العمر نوازندگان است. این امر نیازمند آن است که خواننده و نوازنده درکی عمیق از قواعد ملودیک، فن‌های بداهه‌نوازی و تفاوت‌های ظریف احساسی مرتبط با هر دستگاه داشته باشد. روش‌های آموزشی سنتی، مانند کارآموزی و مربیگری، نقش مهمی در انتقال این دانش از نسلی به نسل دیگر ایفا می‌کنند. یکی از روش‌های مؤثر برای آموزش دستگاه‌های موسیقی ایرانی، مطالعه تاریخچه و فرهنگ مرتبط با هر دستگاه است. این روش باعث می‌شود که شما با ریشه‌ها و الگوهای اساسی موسیقی ایرانی آشنا شوید. همچنین، مطالعه نمونه‌های صوتی از نوازندگان حرفه‌ای می‌تواند به شما در فهم بهتر ریتم، نغمه و ملودی هر دستگاه کمک کند.

در ادامه برای شناخت اجمالی از این دستگاه­ها نام آنها و برخی ویژگی‌هایشان مطرح شده‌اند.

 

• 1- شور:

شور مهم‌ترین از میان دستگاه‌های شناخته شده در موسیقی ایرانی است. این نام را به دوره ساسانیان بازمی‌گردانند و از نظر پراکندگی جغرافیایی هم این دستگاه در تمامی فلات ایران اجرا می‌شود. دستگاه شور در موسیقی ایرانی، آن اندازه مهم بوده که کتاب‌های متعددی درباره آن نوشته شده است. ازجمله کتاب آواز شور، نوشته محمدتقی مسعودیه در سال 1968 از جمله این کتابهای تحقیقی درباره دستگاه شور است. حس تعمق و درون نگری را برمی انگیزد.. گفته می شود دستگاه شور، حس اندوه را به ذهن می آورد و همزمان حالتی از امید برای پایان آن غم را هم به وجود می آورد. نمونه معروف شور قطعه سنتی «درآمد شور» است. دستگاه شور شامل گوشه های کرشمه، نغمه، حزین، زیرکش سلمک، سلمک، گوشه ابوعطای بزرگ، مجلس افروز، رضوی، شهناز، سلمک، شهرآشوب، ضرب الاصول و بیات کرد است. از بهترین آوازها در دستگاه شور، می توان به قطعه یاد ایام، با صدای محمدرضا شجریان و آلبوم زیباترین اثر شهرام ناظری اشاره کرد.

آهنگ معروف ایرانی «ای ایران» یکی از آوازهای دستگاه شور است.

2-      ماهور:

ماهور با شور، اشتیاق و عشق همراه است. ملودی‌های آن اغلب دارای فواصل دراماتیک و گویا هستند. آهنگ‌های دستگاه ماهور، حس و حال خوب و امید و شادی به همراه دارند. اگر برای دستگاه موسیقی همایون عنوان اشرافی را به کار می‌برند، ماهور را «باوقار» توصیف کرده‌اند. گوشه های ماهور شامل درآمد، گشایش، مقدمه داد، داد، مجلس‌افروز، دلکش، خسروانی، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، فیلی، حصار ماهور، زیرافکند، نیریز، شکسته، عراق، راک کشمیر، راک عبدالله، کرشمه راک، صفیر راک، مثنوی، ساقی‌نامه، حزین، کرشمه، زنگوله، راک هندی هستند. تصنیف گوشه‌نشین از استاد بنان و آهنگ مرغ سحر با صدای محمدرضا شجریان از مهم‌ترین نمونه‌های دستگاه ماهور هستند.

3-      سه‌گاه:

احتمالاً قدیمی‌ترین دستگاه موسیقی ایرانی است. این دستگاه موسیقایی، فراتر از فلات ایران هم مورد استفاده است و بیشتر بر حالات غم و اندوه تأکید دارد. گوشه‌های این دستگاه متعددند و شامل درآمد سه‌گاه، زنگ شتر، جغتایی، کرشمه، شاه ختایی، مثنوی، زابل، نفیر، مسیحی، مویه، بسته نگار، مخالف، نغمه، حزین هستند.

سه‌گاه حس مالیخولیایی و درون‌نگری را منتقل می‌کند، غمگین است و یادآور دردی است که در تاریخ نیاکان این سرزمین وارد شده. ملودی‌های آن از عبارات صعودی و نزولی استفاده می‌کنند و فضای احساسی منحصربه‌فردی را ایجاد می‌کنند. نمونه‌ای از سه‌گاه را می‌توان در اجرای آوازی بداهه به نام آواز «رسوای زمانه» که توسط بسیاری از خوانندگان بزرگ ایرانی خوانده شده شنید.

4-      چهارگاه:

چهارگاه به‌خاطر ویژگی پر جنب‌وجوش و شادی‌آورش معروف است؛ اما در واقع این دستگاه برای تمامی حالات و احساسات مناسب است. ملودی‌های آن اغلب با عبارات پر جنب‌وجوش و پر انرژی تزیین شده است. گوشه‌های دستگاه چهارگاه عبارت‌اند از حدی، پهلوی، رجز، منصوری، لزگی، متن و حاشیه، رنگ شهرآشوب، پیش‌زنگوله، نغمه، کرشمه، مویه، زنگ شتر، زابل، بسته نگار، فرود، حصار، مخالف، حاجی‌حسنی، مغلوب، نغمه، حزین. دستگاه موسیقی چهارگاه، قدیمی‌تر از دستگاه شور است و خواندن آواز در آن، به نسبت سایر دستگاه‌ها دشوارتر است.

5-      همایون:

همایون اشرافی و اندیشناک است. آن را مناسب مجالس بزرگان و شاهان می‌دانستند. استاد روح‌الله خالقی نیز دستگاه همایون را ” باشکوه، مجلل و آرام، و درعین‌حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا ” توصیف کرده است. ملودی‌های آن اغلب دارای نت‌های طولانی و پایدار و تزیینات پیچیده است. مهم‌ترین گوشه‌های این دستگاه موسیقی ایرانی، درآمد، چکاوک، بیداد، نی داود، عشاق، باوی، ابوالچپ، راوندی، موره، لیلی و مجنون، طرز، نفیر، فرنگ، زابل، بیات عجم و دناسری هستند. قطعه مشهور «غوغای ستارگان» از همایون خرم و قطعه «بهار دلنشین» از مهم‌ترین نمونه‌های دستگاه همایون هستند.

6-      نوا:

نوا حس اشتیاق، دلتنگی و اشتیاق را برمی‌انگیزد. ملودی‌های آن اغلب دارای عبارات نزولی است و حالتی متفکرانه را برمی‌انگیزد. داریوش طلایی، آهنگ‌ساز و نویسنده کتاب تحلیل ردیف که برنده جایزه کتاب سال 1395 شد،  معتقد است دستگاه نوا از نظر مدال، مشابه با آواز دشتی است. گوشه های این دستگاه شامل درآمد‌ها، کرشمه، گردانیه، بیات راجه، عشاق، محیر، حزین، زنگوله، نهفت، گوشت، عشیران، نیشابورک، عراق، مجسلی، خجسته، حسینی، بوسلیک، رَهاوی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز هستند.  آلبوم چهره به چهره با صدای استاد محمدرضا شجریان، از مهمترین نمونه های این دستگاه موسیقیایی است.

7-      راست‌پنج‌گاه:

راست‌پنج‌گاه مظهر حس عظمت و شکوه است. اغلب با مضامین جشن و پیروزی همراه است. این دستگاه را دستگاه راست پنجاه یا راست هم می‌نامند. درباره پیشینه تاریخی راست‌پنج‌گاه، اختلاف‌نظر زیاد است. برخی معتقدند این دستگاه در زمان ساسانیان وجود نداشته و برخی دیگر آن را همراه با خنیاگر معروف عصر ساسانی، یعنی نکیسا می‌دانند. با این همه از این دستگاه موسیقی کمتر استفاده شده است و با وجود شباهت‌های آن با دستگاه موسیقی ماهور، دستگاه راست‌پنج‌گاه از نظر فراز و فرودها و نت‌های ایست و شاهد، متفاوت است. گوشه‌های این دستگاه شامل: بیات عجم، بحر نور، قرچه، منصوری، مبرقع، طرز، سپهر، عراق، محیّر، آشور آوند، ، ابوالچپ، راوندی، لیلی و مجنون، طرز، ماوراءالنهر، راک عبدالله، راک هندی، فرود، نی‌ریز صغیر، نی‌ریز کبیر، درآمد، زنگ شتر یا ناقوس، زنگوله، نغمه، خسروانی، روح‌افزا، پروانه، پنج‌گاه، عشاق، نی‌ریز، زابل، اصفهانک، حزین، شوشتری‌گردان، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ هستند. آلبوم بهاران آبیدر از استاد شهرام ناظری از جمله موسیقی‌هایی است که در این دستگاه خوانده شده‌اند.

در کنار دستگاه‌های موسیقی می‌توان از آوازهای موسیقی ایرانی یا نغمه هم‌نام برد که مجموعه‌ای از گوشه‌های موسیقی اما مستقل از دستگاه هستند. برخی از آوازهای ایرانی نیز در ادامه موردتوجه قرار می‌گیرند.

بیات اصفهان:

بیات اصفهان حس آرامش و صفا را منتقل می‌کند. ملودی‌های آن اغلب حاوی عبارات زینتی و آراسته است. قطعه سنتی «بیات سنتور اصفهان» به زیبایی ویژگی‌های این دستگاه را به نمایش می‌گذارد. تصنیف بهار دلنشین ساخته خالقی، سرود یار دبستانی من و ترانه بردی از یادم با آهنگ‌سازی مصطفی گرگین زاده از جمله مهم‌ترین آهنگ‌های بیات اصفهان هستند.

 

ابوعطا:

ویژگی ابوعطا طبیعت سرزنده، پرانرژی و شاداب است. ملودی‌های آن اغلب دارای گذرگاه‌های سریع و جذاب است. ابوعطا را متعلق به دستگاه شور می‌دانند. در خواندن اذان از این دستگاه ایرانی استفاده می‌کنند. تصنیف آتش‌دل ساخته عبدالحسین برازنده با آواز ابوعطا خوانده شده است.

دشتی:

دشتی حس شدت و حماقت را برمی‌انگیزد. ملودی‌های آن اغلب دارای فواصل دراماتیک و تزیینات بیانی است. احتمالاً آواز دشتی متعلق به دشتستان ایران است. آواز دشتی برای تعزیه و به‌طورکلی موسیقی‌های غم‌انگیز و سوزناک مناسب است. برخی نمونه‌های آن شامل تصنیف موسم گل از موسی معروف و تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده از عارف قزوینی هستند.

افشاری:

افشاری حس اشتیاق و اشتیاق را منتقل می‌کند. ملودی‌های آن اغلب دارای عبارات نزولی است و حالتی متفکرانه را برمی‌انگیزد. آواز افشاری را هم از متعلقات دستگاه شور می‌دانند. آواز افشاری را مالیخولیایی و متأثرکننده می‌دانند. تصنیف از «کفم رها» با صدای استاد محمدرضا شجریان و همچنین آلبوم «آرام جان» از ایشان را در مقام افشاری می‌دانند.

 

بوشهر:

بوشهر با فضایی پرنشاط و شاد همراه است. ملودی‌های آن اغلب دارای الگوهای پرانرژی و ریتمیک هستند. آلبوم شب، سکوت، کویر به آهنگ‌سازی کیهان کلهر و خوانندگی محمدرضا شجریان با آواز بوشهری خوانده شده است.

 

شناخت دستگاه‌های موسیقی ایرانی:

شناخت و قدردانی از دستگاه‌های مختلف در موسیقی ایرانی مستلزم گوش‌دادن دقیق و مواجهه با اجراهای مختلف است. در اینجا چند روش برای افزایش درک شما وجود دارد:

• به ضبط آهنگ‌های مختلف گوش دهید: صداهایی را که شامل دستگاه‌های مختلف است که توسط نوازندگان مشهور اجرا می‌شوند را کاوش کنید. به ساختار ملودیک، ظرایف عاطفی و ویژگی‌های بارز هر دستگاه توجه کنید.
• حضور در اجراهای زنده: با حضور در اجراهای زنده جادوی موسیقی کلاسیک ایرانی را تجربه کنید. عبارات و فن‌های نوازندگان را در هنگام حرکت در دستگاه‌ها مشاهده کنید.
• مطالعه با مربیان آگاه: از نوازندگان باتجربه یا مربیانی که در موسیقی ایرانی تخصص دارند راهنمایی بگیرید. آنها می‌توانند بینش‌های ارزشمندی در مورد پیچیدگی‌های هر دستگاه ارائه دهند و به شما در ایجاد درک عمیق‌تر کمک کنند.
• تجزیه‌وتحلیل ترکیب‌ها: رونویسی یا نت آهنگ‌های سنتی ایرانی را مطالعه کنید تا درک عمیق‌تری از الگوها و ساختارهای ملودیک هر دستگاه به دست آورید.
• تعامل با جامعه موسیقی سنتی ایران: با علاقه‌مندان دیگر ارتباط برقرار کنید، در کارگاه‌های آموزشی شرکت کنید و در مورد موسیقی ایرانی بحث کنید. به اشتراک گذاشتن دانش و تجربیات با سایر علاقه‌مندان به این هنر می‌تواند درک و درک شما از سیستم دستگاه را عمیق‌تر کند.

 

در نهایت یادآوری این نکته ضروری است که دستگاه‌های موسیقی ایرانی، ثروتی ارزشمند از فرهنگ و هنر ایرانی هستند و آشنایی با آنها می‌تواند به شما کمک کند تا ارتباط عمیق‌تری با موسیقی ایرانی برقرار کنید. برای آموزش دستگاه‌های موسیقی ایرانی به زبان ساده، مطالعه و مشاهده منابع آموزشی، مراجعه به استادان موسیقی حرفه‌ای و تمرین مداوم از اهمیت بالایی برخوردارند. با تلاش و پشتکار، شما نیز می‌توانید دستگاه موردعلاقه‌تان را به‌خوبی شناخته و در موسیقی ایرانی به آن مسلط شوید. برای شناخت بیشتر موسیقی ایرانی، وب‌سایت زیکو را دنبال کنید.