سازهای زهی کدامند؟

سازهای زهی تنوع زیادی دارند. این نسل از سازها به روش خاصی برای تولید صدا استفاده می‌شود و هر اندازه نوازنده در این زمینه تخصص بیشتری داشته باشد، صدایی که توسط ساز زهی تولید می‌شود حرفه‌ای‌تر خواهد بود. در این مطلب زیکو درباره سازهای زهی و نمونه‌های مختلف آن نکاتی که باید بدانید را ارائه کرده‌ایم.

 در صورتی که به موسیقی علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم که ابتدا تجهیزات صوتی مانند باندهای اکتیو یا اکو همراه را تهیه کرده و با بهترین کیفیت تمرینات خودتان را انجام دهید. کارشناسان زیکو برای خرید انواع تجهیزات صوتی کمکتان می‌کند.

 

ساز زهی چیست؟

سازهای زهی که به عنوان زه صدا نیز شناخته می‌شوند، نوعی از سازهای هستند که در آن‌ها صدا از طریق لرزش زه یا تار یا سیم به وجود می‌آید و معمولاً نوازنده از طریق ضربه زدن، زخمه زدن یا کشیدن آرشه روی زه صدای مد نظرشان را تولید می‌کنند.

 این سازها به طور کلی به دو دسته زخمه‌ای و مرکب تقسیم می‌شوند. در زه‌ صداهای زخمه‌ای در واقع صدا با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل لرزنده تولید می‌شود؛ اما زه‌صداهای مرکب به عنوان خانواده‌ای از زه‌صداها هستند که در آن‌ها محملی برای زه‌ها و تشدیدکننده‌ای که جزء جدایی‌ناپذیر ساز است در نظر گرفته شده.

ساختار سازهای زهی چگونه است؟

سازهای زهی به طور کلی از یک قسمت گرد یا شکم و یک دسته و یک سر تشکیل می‌شوند. قسمت دسته ساز محلی است که دست‌های نوازنده یا آرشه آن را لمس می‌کند و کوک ساز از قسمت سر آن انجام می‌شود. سیم‌ها یا تارهای ساز به طور معمول از روی شکم شروع شده و تا قسمت سر ادامه دارند.

شکم برخی از سازهای زهی دو بخش دارد و روی یک یا هر دو بخش شکمبه گوسفند کشیده می‌شود. بعضی از سازهای زهی صرفاً توسط انگشتان هنرمند و نوازنده به صدا در می‌آیند و نواخته می‌شوند؛ اما در مدل‌های دیگر شاهد استفاده از مضراب‌هایی از جنس فلز، پلاستیک و… خواهیم بود.

 معرفی انواع سازهای زهی

سازهای زهی دارای نمونه‌های مختلفی مانند سازهای زهی ایرانی، سازهای زهی مضرابی، سازهای زهی آرشه‌ای، سازهای زهی زخمه‌ای، سازهای زهی ترکی، سازهای زهی کوبه‌ای، سازهای زهی عربی، سازهای زهی به انگلیسی هستند. هر کدام از نوازندگان به توجه به علاقه‌ای که دارند می‌توانند یکی از این سازها را انتخاب کرده و در زمینه نوازندگی آن استاد شوند. در ادامه برخی از متداول‌ترین نمونه‌های این سازها را جهت شناخت بیشتر معرفی کرده‌ایم.

انواع سازهای زهی- زخمه‌ای

سازهای زهی زخمه‌ای دسته بندی خاص خودشان را دارند و در صورتی که این سازها را برای نواختن انتخاب کرده‌اید، یکی از نمونه‌های زیر را می‌توان به عنوان ساز اصلی خودتان در نظر بگیرید.

1) تار

تار از جمله سازهای اصیل موسیقی ایرانی شناخته می‌شود و به طور معمول نوازندگان تار را به صورت نشسته می‌نوازند. کاسه طنین این ساز دو قسمتی بوده و از کاسه و نقاره تشکیل شده. نوازنده به نحوی تار را روی پایش قرار می‌دهد که  دسته تار سمت چپ و کاسه طنینی سمت راست قرار بگیرد. 

سپس نوازنده با حرکت انگشتان دست چپ روی دستان هایی که در طول دسته قرار دارد و مضرابی که در دست راست است به سیم‌های تار زخمه میزند. این ساز یکی از پرطرفدارترین سازها در بین نوازندگان ایرانی است و افراد زیادی تار را به عنوان ساز اصلی خودشان برای نواختن انتخاب می‌کنند.

2) سه تار

سه تار سازی است که یک کاسه گلابی شکل و دسته دارد. این ساز ایران از نظر شکل ظاهری و اصول پرده بندی شبیه تار بوده ولی شکم این ساز کوچکتر طراحی شده و یک قسمتی است. نوازنده سه تار با حرکت دادن سر انگشت‌های دست چپش روی پرده‌های دستان و با ناخن انگشت اشاره دست راست به آن زخمه زده و صدای خوش موسیقی را تولید می‌کند. این ساز دارای وسعت صدایی سه اکتاو بوده و خرک آن کوچک‌تر از تار و دسته آن نازک‌تر است.

3) تنبور

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای زخمه‌ای است که دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر دارد. کاسه این ساز نیز گلابی شکل بوده و دارای دو سیم و چهارده دستان است. جالب است بدانید که این ساز جذاب و خوش صدا بدون مضراب و با انگشت نواخته می‌شود.

4) گیتار

گیتار یک نمونه دیگر از سازهای زخمه‌ای است که آن را می‌توان هم با انگشت و هم با پیک نواخت. این ساز از شش سیم تشکیل شده و در نمونه‌های مختلفی تولید می‌شود. با توجه به اینکه، در گیتار صدا توسط ارتعاش سیم‌ها تولید می‌شود، به همین دلیل این ساز به گروه سازهای کوردوفون یا زه‌صدا تعلق دارد. جالب است بدانید که نت‌های گیتار را با کلید سل می‌نویسند.

 

5) ماندولین

 ماندولین سازی کوچک‌تر از گیتار بوده و هشت سیم که کوک هر جفت سیم مطابق با کوک ویولن است برای آن در نظر گرفته شده. وسعت صدای ماندولین حدود دو و نیم اکتاو است و در نت خوانی این ساز را نیز با کلید سل می‌نویسند.

6) کلاسن

کلاسن قبل از جایگزینی با پیانو به عنوان یکی از مهمترین سازهای شستی دار زهی شناخته می‌شد. سیم‌های این ساز با مجموعه‌ای از مضراب‌ها زخمه زده می‌شوند و نوازنده آهنگ‌های دلخواهش را با کمک آن تولید می‌کند.

انواع سازهای زهی آرشه‌ای یا کمانه‌ای

سازهای زهی آرشه‌ای یا کمانه‌ای نیز در دسته بندی‌های مختلفی گروه بندی می‌شوند. از جمله سازهایی که در این گروه قرار دارند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

1) ویولن

 ویولون که به عنوان کوچکترین عضو خانواده سازهای آرشه‌ای شناخته می‌شود در دو نوع ویولن آکوستیک و ویولن الکتریک تولید شده. این ساز دارای زیرترین گستره صوتی بوده و پیچیدگی‌های خاصی خودش دارد. کوک ویولن باید بسیار دقیق انجام شود، تا شاهد فالش شدن صدای آن نباشیم. 

بهتر است یاد گیری این ساز را از سنین کودکی شروع کنید، تا در سنین بالاتر بتوانید ویولن را مانند اساتید حرفه‌ای آن بنوازید. برای نواختن ویولن باید آن را روی شانه چپ قرار داده و از آرشه‌ای در دست راست قرار می‌گیرد استفاده کنید.

2) ویولا

ویولا از سازهای آرشه‌ای بوده و جزء خانواده ویولن محسوب می‌شود. این ساز آرشه‌ای صدایی بم‌تر از ویولن دارد و زه‌های آن ضخیم‌تر و آرشه آن سنگین‌تر است. البته ویولا نیز مانند ویولن دارای چهار سیم بوده و فاقد پرده بندی است.

جالب است بدانید که سازهای این خانواده دارای سوردین هستند. این وسیله برای ضعیف کردن صدا و تغییر رنگ صوتی استفاده می‌شود. سوردین همان شانه با سه چنگال است که در بالای خرک قرار گرفته، تا صدای ساز را کنترل کرده و موسیقی را آنچنان که شایسته است به گوش دیگران برساند.

3) ویولنسل

ویولنسل شباهت ساختاری زیادی با ویولن و ویولا دارد. اغلب افراد تصور می‌کنند که تنها تفاوت بین این سازها در بزرگی و وزن خلاصه می‌شود؛ اما  به دلیل صدای پرحجم و زیبایی این ساز  است که ویولنسل در سبک‌های موسیقی کلاسیک و جاز بیشتر استفاده می‌شود.

3) کمانچه

کمانچه به عنوان یکی قدیمی و اصیل ترین سازهای زهی آرشه‌ای شناخته می‌شود تکامل یافته ساز رباب است. این ساز دارای کاسه کروی شکل و توخالی بوده که قسمت اصلی آن آن را تشکیل می‌دهند و پایه این ساز از جنس فلز است. ساز کمانچه با کمک ابزاری به نام کمانه نواخته شده و به طور معمول از سیم و اخوان در کمانچه استفاده می‌شود.

نوازنده کمانچه این ساز را در حالت نشسته می‌نوازد. برای شروع ساز به صورت عمودی در دست چپ می‌گیرد و نوازنده با انگشت‌های دست چپ طول دسته را حرکت می‌دهد و با حرکت رفت و برگشتی انگشتان دست راست آرشه را روی سیم‌ها می‌کشد، تا صدای دلنشین ساز در فضا طنین افکن شود.

انواع سازهای زهی ضربه‌ای یا کوبه‌ای

در سازهای زهی ضربه‌ای یا کوبه‌ای نوازنده با ضربه زدن روی زه یا سیم ساز را نواخته و صدای آن را به گوش همگان می‌رساند. سازهایی که در این گروه قرار دارند عبارتند از:

1) سنتور

سنتور یکی از رایج‌ترین و خوش صداترین سازهای ضربه‌ای بوده و دارای دو مضراب چوبی است. با ضربه مضراب بر سیم‌های سنتور صدای این ساز به گوش می‌رسد. شکل ظاهری سنتور به صورت یک ذوزنقه نامتقارن بوده و این ساز دارای ۷۲ سیم و ۱۸ خرک است. هر چهار سیم از روی یک خرک سنتور می‌گذرد و یک کوک برای این ساز زهی ضربه‌ای در نظر گرفته شده است.

2) پیانو

پیانو به عنوان یکی از جذاب‌ترین سازهای زهی، دارای کلیدهایی است که با فشار بر روی آن‌ها صدا تولید می‌شود. وسعت صوتی این ساز حدود هفت اکتاو بوده و دارای یک جعبه صوتی بزرگی است. 

پیانو سه پدال دارد و چکش‌های پیانو توسط شستی‌ها به حرکت درمی‌آیند. با فشردن کلیدهای روی پیانو می‌توانید موجب به حرکت در آمدن چکش‌های داخل جعبه و اصابت آن به سیم‌ها و در نتیجه تولید صدا شوید. پیانو دارای نمونه های مختلفی است از جمله پیانو دیواری، پیانو دیجیتال و پیانو رویال اشاره کرد.

3) رباب

از سازهای محلی زهی ضربه‌ای اصیل و مخصوص نواحی شمال شرقی ایران است که از چهار قسمت سر، شکم، سینه و دسته تشکیل شده است. تفاوت این ساز با دیگر سازها در پرده بندی بر روی دسته آن است. رباب دارای سه جفت سیم بوده و دو نوع رباب داریم که یکی هجده تار و دیگری پنج تار است.  صدای  رباب هجده تار بم بوده و نوع پنج تار این ساز بیشتر توسط دراویش نواخته می‌شود.

 

سخن پایانی

اگر به نوازندگی علاقه دارید و می‌خواهید یک ساز آرشه‌ای یا … را برای نواختن انتخاب کنید، ابتدا لازم است که انواع سازهای زهی و… را بشناسید. سپس با توجه به شرایط سنی و وضعیت جسمانی و توجه به این موضوع که کدام ساز می‌تواند با احساسات و علاقه شما ارتباط برقرار کند، این امکان برایتان وجود دارد که یکی از انواع سازها مانند گیتار، ویولن، سه تار یا… را برای نواختن انتخاب کنید. 

حتماً قبل خرید هر سازی این موضوع را در نظر داشته باشید که زمان مورد نیاز برای یادگیری برخی از سازهای زهی طولانی‌تر است و بهتر است برخی از این سازها را در دوران کودکی و نوجوانی شروع کنید؛ اما سازهایی مانند گیتار را می‌توانید سریع‌تر یاد بگیرید و در هر سنی از نواختن موسیقی‌های دلخواهتان لذت ببرید.

برای خرید تجهیزات صوتی هماهنگ با سازهای سوتی متنوع یا تعمیر یا تنظیم تجهیزات صوتی مانند باند اکتیو و … می‌توانید از تیم متخصص و حرفه‌ای زیکو کمک بگیرید. سپس با انتخاب بهترین تجهیزات صوتی و خرید ساز مورد علاقه‌تان، نوازندگی را به صورت حرفه‌ای شروع کنید.

سؤالات متداول+ جواب

1) تنبور جزء کدام گروه از سازهای زهی محسوب می‌شود؟

تنبور با وجود ساختار خاصی که دارد در گروه انواع سازهای زهی- زخمه‌ای قرار می‌گیرد.

2) سازهای آرشه‌ای کدامند؟

کمانچه، ویولن سل، ویولن و کنترباس از جمله سازهای آرشه‌ای هستند که برای نواختن آن‌ها از یک آرشه یا ابزار مخصوص استفاده می‌شود.